Մարդու ինքնագիտակցությունը սկսում է ձեւավորվել մանկության շրջանում և համապատասխանում է մտավոր զարգացման հիմնական փուլերին: Դա մարդու վարքի վրա ազդող գործոն է:
Ինքնագիտակցությունը յուրաքանչյուր մարդու կյանքի գլխավոր պայմանն է: Դրան շնորհիվ կա ոչ միայն իր, այլ նաև ուրիշների հետ հարաբերությունների ճիշտ կառուցում: Հիմնական խնդիրը, որը լուծվում է այս պարագայում, «ես» -ի, իր անհատականության և անկախության մասին տեղեկացվածությունն է:
Ինչպես է ինքնագիտակցությունը ձեւավորվում հայելային ես-ի տեսության համաձայն
Այս տեսությունը ձևակերպել է Ք. Քուլին: Նա նկատեց, որ սկզբում այլ մարդիկ մարդու տպավորություն ունեն: Սա հանգեցնում է անհատականության գնահատմանը: Այնուհետեւ առարկան կազմում է արձագանք ստացված գնահատականին: Այսպիսով, դիմացինը «հայելու պատկեր է», որի շնորհիվ անձը տեղեկատվություն է ձեռք բերում իր ու իր գործողությունների մասին: Բայց այս տեսակետը քննադատության է ենթարկվում, քանի որ մինչև 11 տարեկան երեխաները կարծում են, որ իրենց ծնողներն ավելին գիտեն իրենց մասին, քան նախադպրոցական տարիքի երեխաները և դպրոցականները: Այս տեսության հիման վրա ձևակերպվեց J. Mead- ի վարկածը, որն անվանվեց «Սիմվոլիկ փոխազդեցության հայեցակարգ»:
Ինքնագիտակցության ձևավորման փուլեր (Լ. Ս. Ռուբինշտեյնի տեսություն)
Այս փուլերը լիովին համընկնում են երեխայի մտավոր զարգացման ժամանակահատվածների հետ:
Երեխան ակտիվորեն զարգացնում է մարմնի սխեման: Դա ի հայտ է գալիս այն բանի շնորհիվ, որ երեխան սկսում է հասկանալ, թե որտեղ են ավարտվում իր մարմնի մասերը, և որտեղից են սկսվում, օրինակ, մայրը: Մարմնի դիագրամը ներառում է նաև այն առարկաները, որոնք երկար ժամանակ շփվում են երեխայի հետ (հագուստ):
Երկրորդ փուլը կապված է այն ժամանակահատվածի հետ, երբ երեխան սկսում է կատարել առաջին քայլերը: Սա նպաստում է նրան, որ մարդը սկսում է այլ կերպ կառուցել իր հարաբերությունները այլ մարդկանց հետ: Առաջին անգամ սկսում է ի հայտ գալ անկախության զգացողություն:
Երրորդ փուլը կապված է գենդերային դերի նույնականացման ստեղծման հետ: Երեխան սկսում է գիտակցել, որ ինքը տղա է կամ աղջիկ: Այս պահին նա սկսում է իրեն նույնացնել իրեն շրջապատող այլ մարդկանց հետ:
Չորրորդ փուլը վերաբերում է խոսքի գործունեության զարգացմանը: Նոր հարաբերություններ են ստեղծվում նորածնի և մեծահասակների միջև: Հնարավորություն կա ավելի հստակ ձևավորելու նրանց ցանկությունները և պահանջելու, որ ուրիշները կատարեն դրանք:
Կան այլ տեսություններ, որոնք ակտիվորեն քննարկվում են գիտնականների կողմից: Օրինակ, ըստ ինքն ընկալման հայեցակարգի, հավատում է, որ
ինքնագիտակցությունը ձեւավորվում է ինքն իրեն դիտարկելու արդյունքում: Ամեն դեպքում, ինքնագիտակցությունը ազդում է մարդու վարքի վրա և իր մասին գաղափարների ամբողջություն է, շրջապատի մարդկանց գնահատական:
